Saturday, March 9th., 2019
Το θρησκευτικό Κέντρο της Κνωσού και τα σπουδαία ευρήματα του παρουσιάζονται πρώτη φορά στο Ηράκλειο
το όνομα της θεότητας (A-SA-SA-RA-NE).
© 2019 Εφημερίδα των Συντακτών
Η πόλη της Κνωσού, ένα «διαχρονικό» κέντρο λατρείας
• Κυρία Κάντα, τι είδους ευρήματα έφερε στην επιφάνεια η ανασκαφική σας εργασία;
Η αρχαία πόλη της Κνωσού, τμήματα της οποίας κατοικούνται συνεχώς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είναι γνωστή για το μεγάλο ανάκτορο του μυθικού βασιλιά Μίνωα. Στην Κνωσό βρέθηκε ο αρχαιότερος οικισμός της Κρήτης, από τον Εβανς, ο οποίος ανάγεται στην Πρώιμη Νεολιθική Εποχή (7η χιλιετία π.Χ.). Ηδη από τη Νεολιθική Εποχή υπάρχουν στοιχεία λατρευτικών-μαγικών τελετουργιών.
Μικροσκοπικό μαρμάρινο ανδρικό ειδώλιο εξαιρετικής τέχνης που είχε βρεθεί από τον Εβανς πρόσφατα διαπιστώθηκε ότι είχε τοποθετηθεί μέσα σε δακτυλιόσχημη βάση ανεστραμμένη, ώστε να σχηματίσει ρηχή υποδοχή για το ειδώλιο και είχε καλυφθεί με ώχρα. Η ώχρα άφησε τα ίχνη της επάνω στο ειδώλιο και τη βάση του αγγείου.
Η διαπίστωση της ώχρας επιβεβαιώθηκε με τη μέθοδο της φασματοσκοπίας φθορισμού ακτίνων Χ (XRF - X-Ray fluorescence spectrometry). Η ανάλυση έδειξε όχι μόνο τη συμβατότητα της ώχρας στα δύο αντικείμενα αλλά και ότι η βάση του αγγείου θερμάνθηκε μαζί με την ώχρα στο πλαίσιο κάποιας πιθανής τελετουργίας.
Οι μελετητές του Μινωικού πολιτισμού θεωρούν την Κνωσό χώρο μνήμης, όπου η διαχρονία της κατοίκησης συνδέεται και με τη «θρησκευτική» διαχρονία. Πρόσφατες ανασκαφές στον σύγχρονο δυτικό οικισμό της Κνωσού (Μπουγάδα Μετόχι) επιβεβαίωσαν τον χαρακτηρισμό αυτό για την Κνωσό. Ηρθε στο φως το Θρησκευτικό Κέντρο της Πόλης της Κνωσού, το οποίο χαρακτηρίζεται από διαχρονία της λατρείας που καλύπτει τμήμα της Παλαιοανακτορικής Εποχής (18ος αι. π.Χ.) έως τον 2ο αι. μ.Χ. και αργότερα.
Το τέμενος περιελάμβανε έναν διπλό ναό αφιερωμένο στην Αρτέμιδα και τον Δία. Στον βόρειο ναό έχουν βρεθεί θρανίο και εσχάρα. Επάνω στο θρανίο βρέθηκαν λατρευτικά αντικείμενα. Πρόκειται για κεφαλή Σέραπη, κεφαλή Διονύσου και λίθινος βωμίσκος. Στον νότιο ναό βρέθηκαν μαρμάρινη κεφαλή Δία εξαιρετικής τέχνης, καθώς και πήλινη προτομή του ίδιου θεού.
Στο δάπεδο βρέθηκαν, επίσης, ειδώλιο βρεφοκρατούσας ένθρονης Ισιδας, καθώς και ειδώλιο άνδρα με ανασηκωμένο ένδυμα. Στη θέση των γεννητικών οργάνων υπάρχει οπή. Το σώμα του ειδωλίου αυτού συγκολλήθηκε με την κεφαλή Σέραπη που βρέθηκε στο θρανίο του βόρειου ναού. Στη μεγάλη οπή, ίσως, έβαζαν το ανδρικό μόριο από φθαρτό υλικό κατά τη διάρκεια τελετών.
Πρόκειται για παράσταση Σέραπη που παραπέμπει στον αιγυπτιακό θεό Οσιρι και τον μύθο του. Δηλαδή, το ειδώλιο σχετίζεται με τον γνωστό αιγυπτιακό μύθο τεμαχισμού του θεού από τον αδερφό του Σεθ, την ανάκτηση των τεμαχίων από τη σύζυγό του Ισιδα και την αντικατάσταση του μορίου του. Οι κύριες λατρευόμενες θεότητες στον διπλό ναό αναγνωρίζονται από αγγείο με εγχάρακτη επιγραφή που αναφέρει δύο θεότητες, την Αρτεμη και τον Δία.
Η «Θάλασσα»
• Βρέθηκαν και άλλα ευρήματα στον ίδιο χώρο;Ενα άλλο χαρακτηριστικό εύρημα, που σχετίζεται με τους δύο ναούς, είναι μία κτιστή κατασκευή, που συνδέεται με τον νότιο και δυτικό τοίχο του νότιου ναού. Πρόκειται για μία υπόγεια τετράπλευρη κατασκευή, η οποία διατηρεί πλάκες που καλύπτουν διαγώνια τις γωνίες και δημιουργεί μια εκφορικότητα, από ύψος 0,70 μ. έως 1,20 μ. από τον πυθμένα της.
Ετσι, η κατασκευή αυτή μετατρέπεται σε περίπου θολωτή. Στο εσωτερικό της βρέθηκε ρωμαϊκό μυροδοχείο. Τέτοιες κατασκευές είναι πρόδρομοι της «θάλασσας» των παλαιοχριστιανικών βασιλικών, όπου γινόταν εναπόθεση υδάτων που είχαν σχέση με τη λατρεία.
Το Ιερό της Υστερης Εποχής του Χαλκού
Κάτω από τα πατώματα της Ρωμαϊκής Εποχής βρέθηκαν κτίρια ελληνιστικών χρόνων και βαθύτερα βρέθηκε ένα μοναδικό ιερό της Υστερης Εποχής του Χαλκού, ακριβώς κάτω από τον νότιο ρωμαϊκό ναό. Το ιερό αυτό είχε ιδρυθεί επάνω από ένα μεγάλο νεοανακτορικό κτίριο θρησκευτικού χαρακτήρα και το ονομάσαμε «Ιερό των Φετίχ», κατά αντιστοιχία με το «Ιερό των Φετίχ», το οποίο βρέθηκε στο Μικρό Ανάκτορο της Κνωσού από τον sir Arthur Evans.Τα ευρήματα του ιερού του Μικρού Ανακτόρου όμως δεν βρέθηκαν κατά χώρα, αλλά πεσμένα από τον όροφο στο ισόγειο και γι’ αυτό η ύπαρξή του αμφισβητήθηκε από διάφορους ερευνητές.
• Τι μπορεί να σημαίνει αυτό για το «Ιερό των Φετίχ» της Πόλης της Κνωσού;
Η περίπτωση του «Ιερού των Φετίχ» του Θρησκευτικού Κέντρου της Πόλης της Κνωσού είναι διαφορετική. Τόσο η διαμόρφωση του κτιρίου όσο και τα ίδια τα ευρήματα βρέθηκαν στη θέση τους και ο θρησκευτικός τους χαρακτήρας είναι αδιαμφισβήτητος. Πρόκειται για ένα κτίριο δίχωρο με προθάλαμο.
Το κυρίως ιερό είχε θρανίο, επάνω στο οποίο είχαν τοποθετηθεί τρία λίθινα συσσωματώματα. Μπροστά τους στο δάπεδο υπήρχαν αγγεία με προσφορές, ενώ στο κέντρο περίπου του δωματίου υπήρχε λίθινος πεσσός. Γύρω από τον πεσσό και πάνω στο δάπεδο είχαν τοποθετηθεί επίσης αγγεία με προσφορές.
• Ο προθάλαμος πώς είναι;
Ο προθάλαμος, αν και δεν σώζεται ολόκληρος, διέθετε δάπεδο από ασβεστοκονίαμα, όπως άλλωστε και ο κύριος θάλαμος του ιερού. Οι τοίχοι του κυρίως θαλάμου δεν διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση, διότι σε μεταγενέστερες εποχές, ίσως κατά την Ελληνιστική Περίοδο, σε όλο το βόρειο μισό του οικοπέδου ανοίχθηκαν τάφροι για την αφαίρεση δομικού υλικού, ιδίως δόμων της Νεοανακτορικής Εποχής.
Ωστόσο, το αρχικό ασβεστοκονίαμα, με το οποίο ήταν επιχρισμένοι οι τοίχοι του «Ιερού των Φετίχ», παρέμεινε στη θέση του δείχνοντας σαφώς την ύπαρξη και πορεία των τοίχων. Χαρακτηριστικό των κτισμάτων του οικοπέδου είναι ότι σε μεγάλο βαθμό η κάθε οικοδομική φάση ανακύκλωσε δομικό υλικό των προηγούμενων. Ετσι, το «Ιερό των Φετίχ» κτίστηκε από ανακυκλωμένο δομικό υλικό του μεγάλου νεοανακτορικού κτιρίου, που βρίσκεται κάτω από αυτό.
Ο δυτικός τοίχος του κυρίως θαλάμου έχει σαφές πρόσωπο προς τα ανατολικά, ενώ η δυτική του όψη δεν είναι κανονική, δείχνοντας ότι το «Ιερό των Φετίχ» έχει κτιστεί μέσα σε μία τάφρο που ανοίχθηκε σε επίχωση, η οποία δημιουργήθηκε από την κατάρρευση ενός από τα δωμάτια του νεοανακτορικού κτιρίου.
Πολύ αργότερα, όταν πιθανόν κατά τη μέση Ελληνιστική Περίοδο (275-150 π.Χ.) γινόταν αφαίρεση δομικού υλικού παλαιότερων εποχών, άρχισε η αφαίρεση της βόρειας πλευράς και βορειοδυτικής γωνίας του κυρίως θαλάμου του «Ιερού των Φετίχ». Τότε ήρθε στο φως, σε ορισμένα σημεία, το πάνω μέρος των συσσωμάτων.
Φαίνεται ότι ο ιερός χαρακτήρας του χώρου έγινε αντιληπτός και, για να μην καταρρεύσει η βορειοδυτική γωνία του, από την οποία είχε αρχίσει η αφαίρεση λίθων, κτίστηκε αναλημματικός τοίχος σε όλο το μήκος της βόρειας πλευράς και υποστυλώθηκε η βορειοδυτική γωνία. Ο τοίχος αυτός έχει καλό πρόσωπο προς Βορρά, ενώ το εσωτερικό του αποτελείται από γέμισμα με πέτρες και χώμα.
• Κυρία Κάντα, βρέθηκαν άλλα ευρήματα;
Πάνω στο δάπεδο του κυρίως θαλάμου βρέθηκε σφράγισμα του κρεμαστού τύπου nodulus με διάτρηση στον κατά μήκος άξονα. Εχει γίνει από σφραγιδοκύλινδρο κυπροαιγαιακού τύπου με παράσταση ανθρώπινης μορφής, κίονα, φιδιού και κερασφόρου δαιμονικής μορφής.
Εκτός του προθαλάμου υπάρχει και δεύτερος χώρος του «Ιερού των Φετίχ». Εχει, επίσης, δάπεδο από ασβεστοκονίαμα, το οποίο διατηρείται σε μεγάλο μέρος της έκτασής του. Σφραγισμένο κάτω από το δάπεδο αυτό και σαφώς πάνω από τα ερείπια των τοίχων του νεοανακτορικού κτιρίου, βρέθηκε ένα μοναδικό για την Κρήτη μέχρι τώρα αντικείμενο, που εναποτέθηκε ως εγκαίνιο στο «Ιερό των Φετίχ».
Χάλκινο ξίφος
Πρόκειται για κοντό χάλκινο ξίφος μήκους 40 εκατοστών. Εχει ελεφάντινο μήλο και ελεφάντινη επένδυση λαβής, που στερέωναν επίχρυσοι ήλοι. Το ξίφος φέρει ένθετη διακόσμηση καθιστού γρύπα με ανοικτά χρυσά φτερά και στις δύο πλευρές του. Πρόκειται για την τεχνική της μελανής ένθετης διακόσμησης, η οποία παλαιότερα λεγόταν niello και με αυτήν έχουν κατασκευαστεί τα γνωστά εγχειρίδια της μυκηναϊκής Ελλάδας.H ένθετη διακόσμηση έγινε μέσα σε κόψιμο, το οποίο ακολουθούσε το περίγραμμα του γρύπα σε βάση κράματος χαλκού με την εφαρμογή φύλλων χρυσού και αργύρου στη διαμορφωμένη επιφάνεια του ξίφους.
Η παρουσία του γρύπα στο μοναδικό αυτό αντικείμενο παραπέμπει σε βασιλικό όπλο και σχετίζεται με τη μυκηναϊκή βασιλική δυναστεία του τελευταίου ανακτόρου της Κνωσού. Το Δωμάτιο του Θρόνου της Κνωσού διακοσμείται με τοιχογραφία γρυπών, μεταξύ των οποίων, δύο εκατέρωθεν του θρόνου.
Η τοιχογραφία αυτή παραπέμπει στον γρύπα ως σύμβολο της δυναστείας. Υπενθυμίζεται ότι γρύπες υπάρχουν, επίσης, στο Δωμάτιο του Θρόνου του ανακτόρου της Πύλου. Είναι χαρακτηριστικό ότι η περιοχή της Μεσσηνίας και όλης της νότιας Πελοποννήσου γενικότερα, τη Μυκηναϊκή Εποχή έχει πολλά μινωικά στοιχεία.
• Πότε εγκαταλείφθηκε το «Ιερό των Φετίχ»;
Το «Ιερό των Φετίχ» εγκαταλείφθηκε, όπως δείχνει η τυπική κεραμική που ανήκει στην προχωρημένη ΥΜ ΙΙΙΒ περίοδο (περίπου 1230 π.Χ.). Οταν λοιπόν χτίστηκε το Ιερό, τοποθετήθηκε ως εγκαίνιο κάτω από το δάπεδό του ένα βασιλικό όπλο διακοσμημένο με το σύμβολο της δυναστείας. Αντίθετα, κατά την εγκατάλειψη, ή λίγο πριν από αυτήν, τοποθετήθηκαν ως προσφορές επάνω στο δάπεδο χονδροειδείς μικρές λεκανίδες με το περιεχόμενό τους.
Η λατρεία που λάμβανε χώρα στο ιερό αυτό χαρακτηρίζεται από σπονδές, όπως δείχνουν τα τυπικά σχήματα των αγγείων που βρέθηκαν. Πρόκειται για υψίποδες κύλικες, κύλικες με χαμηλό πόδι του τύπου «champagne cup», πρόχοι, κρατήρες, λίγοι ψευδόστομοι αμφορείς κ.ά., δηλαδή κοινά σχήματα της μυκηναϊκής Κρήτης.
Οπως προαναφέρθηκε, κάτω από το «Ιερό των Φετίχ» υπάρχει ένα μεγάλο μακρόστενο νεοανακτορικό δωμάτιο. Είναι τμήμα του μεγάλου νεοανακτορικού κτιρίου, πάνω στο οποίο θεμελιώθηκε το βόρειο δωμάτιο του «Ιερού των Φετίχ» και αργότερα ο ρωμαϊκός ναός.
Το δωμάτιο αυτό, του οποίου ο δυτικός τοίχος σώζεται σε μεγάλο ύψος (2,80 μ.), παρουσιάζει σαφείς ιδιαιτερότητες που έχουν σχέση με θρησκευτικές τελετουργίες. Η ανασκαφή του δωματίου αυτού έχει ολοκληρωθεί μόνο εν μέρει, διότι πάνω σε τμήμα του βρίσκεται το «Ιερό των Φετίχ». Στη βορειοδυτική γωνία του δωματίου υπάρχει κτιστός αποθέτης μέσα στον οποίο βρέθηκε πληθώρα αγγείων.
Θρησκευτικό σύμβολο-«σκήπτρο» από ελεφαντόδοντο
• Ποια είναι τα σημαντικότερα αντικείμενα στο «Ιερό των Φετίχ»;Το σημαντικότερο εύρημα είναι ένα θρησκευτικό σύμβολο εν είδει «σκήπτρου» από ελεφαντόδοντο. Πρόκειται για ένα περίπου κυκλικό αντικείμενο τετράπλευρης διατομής από τμήμα χαύλιου ελέφαντα, το οποίο φέρει επιγραφή Γραμμικής γραφής Α σε όλες τις πλευρές. Η επιγραφή αυτή είναι η μεγαλύτερη που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα.
Το κάτω τμήμα του κύκλου είχε κενό, στο οποίο προσαρμόζονταν η λαβή του «σκήπτρου». Η λαβή αυτή, επίσης από ελεφαντόδοντο, είναι τετράπλευρη και μειούμενη σε πλάτος προς τα κάτω. Φέρει επιγραφές και στις τέσσερις πλευρές της. Ο ελεφάντινος κύκλος έχει δύο μικρές αντωπές διαμπερείς οπές για την πρόσθεση ήλων που συγκρατούσαν κυκλικό αντικείμενο από φθαρτό υλικό που δεν σώθηκε.
Το ίδιο νεοανακτορικό δωμάτιο στην ανατολική του πλευρά περιείχε «κασέλα» κατασκευασμένη από τέσσερις μεγάλες μονολιθικές πλάκες με εσωτερικές διαστάσεις στον άξονα Β-Ν 1,35 μ. και μέγιστη διάσταση 1,60 μ. στον άξονα Α-Δ. Στα τέσσερα σημεία ενώσεώς τους έφεραν ξύλινους κιονίσκους οκτώσχημης διατομής, οι οποίοι φαίνεται ότι ήταν υπερυψωμένοι πάνω από την επιφάνεια της «κασέλας» και στήριζαν ένα είδος απλού κιβωρίου με ξύλινη επιφάνεια προορισμένη για υγρές προσφορές.
Αυτό επιβεβαιώνεται από ένα αυλάκι επιχρισμένο με κονίαμα που υπήρχε στις πλευρές της πλάκας του πυθμένα της «κασέλας». Μόνο τμήμα της «κασέλας» ανασκάφθηκε, καθώς το υπόλοιπο μέρος βρίσκεται κάτω από το «Ιερό των Φετίχ».
• Πώς διατηρήθηκε η «κασέλα»;
Εντός της Νεοανακτορικής Εποχής, η «κασέλα» καταργήθηκε και σκεπάστηκε. Πάνω της κατασκευάστηκε δάπεδο από χώμα. Κατά την τελική καταστροφή του κτιρίου βρέθηκαν δεκάδες προχοϊδίων, καθώς και κύπελλα, πύραυνα και πρόχοι. Ισως ήταν πεσμένα από ράφια στους τοίχους του δωματίου. Το πλήθος των προχοϊδίων, των οποίων το μικρογραφικό μέγεθος υποδηλώνει ότι προορίζονταν για αρωματικές ή φαρμακευτικές ουσίες, υπαινίσσεται την τελετουργική χρήση του χώρου.
Στο ίδιο δωμάτιο βρέθηκε σφραγίδα με θρησκευτικό θέμα. Γυναικεία μορφή κρατάει στο χέρι και στηρίζει στον ώμο της μεγάλο διπλό πέλεκυ, ενώ στο άλλο χέρι κρατάει αναθηματική εσθήτα. Ομοιώματα τέτοιων ενδυμάτων από φαγεντιανή έχουν βρεθεί μαζί με τις «Θεές των Οφεων».
Πίσω από τη μορφή εικονίζεται σπείρα, η οποία αποδίδει τοιχογραφία σε κλειστό χώρο. Τμήματα τέτοιας τοιχογραφίας έχουν βρεθεί σε νεοανακτορικό δωμάτιο του Θρησκευτικού Κέντρου. Σφραγίδα με το ίδιο θέμα έχει βρεθεί και στο ανάκτορο της Κνωσού.
Διπλοί πελέκεις
Ενα άλλο δωμάτιο του νεοανακτορικού κτιρίου αποκαλύφθηκε στη βορειοδυτική άκρη του οικοπέδου του Θρησκευτικού Κέντρου. Μόνο τμήμα του δωματίου ανασκάφθηκε, αφού η συνέχειά του εκτείνεται σε διπλανό οικόπεδο. Η ιδιαιτερότητα του χώρου αυτού είναι προφανής από τα ευρήματα.Κάτω από το δάπεδο του δωματίου, σκεπασμένο με στρογγυλή λίθινη πλάκα, βρέθηκε εγκαίνιο θεμελίωσης σε μικρό αποθέτη σκαλισμένο στον βράχο. Μετά την αφαίρεση της πλάκας παρουσιάστηκε αγγείο που περιείχε κάρβουνα. Κάτω από αυτό βρέθηκε σειρά αντικειμένων τελετουργικού-θρησκευτικού χαρακτήρα.
Υπήρχε χάλκινος διπλός πέλεκυς. Ενας σιδερένιος πέλεκυς είχε τοποθετηθεί πάνω στον χάλκινο και με τη διάβρωσή του κατά τη διάρκεια των χιλιετιών είχε κολλήσει σε αυτόν. Τα δύο αντικείμενα δεν είναι δυνατόν να διαχωρισθούν πλέον. Βρέθηκαν και σκωρίες σιδήρου που ανήκουν στον πέλεκυ αυτό. Βρέθηκαν επιπλέον μικρογραφικοί πελέκεις από άργυρο και χρυσό.
Ιερογλυφική σφραγίδα
Στον ίδιο εγκαίνιο θεμελίωσης υπήρχαν: επιπεδόκυρτο τάλαντο χαλκού τύπου «bun», τμήματα ράβδων χρυσού, αργύρου και χαλκού, καθώς και άλλες πρώτες ύλες όπως ορεία κρύσταλλος, αμέθυστος, σάρδιος και κυανόλευκος λίθος. Βρέθηκαν, επίσης, χάντρες από λαζουρίτη (lapis lazuli) και χάλκινη αναθηματική λεπίδα.Ενα άλλο εξαιρετικά σημαντικό εύρημα του δωματίου αυτού ήταν μια μικρή τετράπλευρη κατάγραφη σφραγίδα με Ιερογλυφική γραφή, η οποία μεταξύ άλλων αναφέρει και φόρμουλα, που θεωρείται ότι αποδίδει το όνομα της θεότητας (A-SA-SA-RA-NE).
Ενα χαρακτηριστικό του Θρησκευτικού Κέντρου της Πόλης της Κνωσού είναι η παρουσία αποθετών και αποθέσεων διαφορετικών περιόδων. Στη νότια πλευρά του ανασκαμμένου χώρου υπάρχουν μεγάλοι λάκκοι με υλικά διαφόρων εποχών. Φαίνεται ότι οι λάκκοι αυτοί είχαν γίνει για την εναπόθεση προϊόντων λατρείας και τα υλικά τους χρονολογούνται από τον 13ο-12ο αιώνα π.Χ. έως τον 3ο-2ο αιώνα. π.Χ.
Χαρακτηριστικό της απόθεσης αυτής είναι ότι πάνω στον φυσικό βράχο βρέθηκε μικρό όρυγμα, το οποίο περιείχε πρωτογεωμετρική πυξίδα στη θέση της.Σε δωμάτιο Ελληνιστικών χρόνων βρέθηκε κάτω από το δάπεδο εναπόθεση νομισμάτων, ένα από τα οποία, της Πόλεως της Κνωσού, φέρει τον χαρακτηριστικό λαβύρινθο στον οπισθότυπο και την αρπαγή της Ευρώπης από τον Δία στον εμπροσθότυπο.
Η μελέτη της ανασκαφής του Θρησκευτικού Κέντρου της Πόλης της Κνωσού συνεχίζεται. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου. Τη διευθύντρια διδάκτορα Βάσω Συθιακάκη, την τμηματάρχη Ιωάννα Σερπετσιδάκη και όλο το προσωπικό της Εφορείας.
Η πρόοδος της μελέτης αυτής φέρνει συνεχώς στο φως νέα δεδομένα, που αφορούν τον τρόπο διάδοσης των διαχρονικών πολιτισμικών στοιχείων του νησιού. Αντικείμενα που προήλθαν από την ανασκαφή του Θρησκευτικού Κέντρου της Πόλης της Κνωσού θα παρουσιαστούν προσεχώς στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης σε έκθεση που συνδιοργανώνει ο καθηγητής Νίκος Χρ. Σταμπολίδης με θέμα «Κρήτη. Αναδυόμενες πόλεις: Απτερα - Ελεύθερνα - Κνωσός. Τρεις αρχαίες πόλεις ζωντανεύουν».